شاید نام پرولاکتین را کمتر شنیده باشید، اما این هورمون کوچک نقش‌های بسیار بزرگی در بدن، هم در زنان و هم در مردان، ایفا می‌کند. از تنظیم شیردهی گرفته تا تأثیر بر باروری و حتی خلق‌وخو، پرولاکتین یکی از بازیگران کلیدی سیستم هورمونی ماست. در این مقاله از بلاگ آزمایشگاه، می‌خواهیم به زبانی ساده شما را با این هورمون، عملکردها، دلایل افزایش یا کاهش و اهمیت آزمایش آن آشنا کنیم.
پرولاکتین دقیقاً چیست؟
پرولاکتین هورمونی است که عمدتاً توسط غده هیپوفیز، غده کوچکی در پایه مغز، تولید و ترشح می‌شود. گرچه نام آن بیشتر با تولید شیر (لاکتاسیون) در مادران گره خورده است، اما وظایف پرولاکتین بسیار گسترده‌تر از این است و در هر دو جنس وجود دارد و عملکردهای متفاوتی را بر عهده می‌گیرد.
نقش‌های کلیدی پرولاکتین در بدن:
- قهرمان دوران شیردهی: اصلی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نقش پرولاکتین، تحریک و حفظ تولید شیر در پستان‌ها پس از زایمان است.
- رشد و تکامل پستان: پرولاکتین در دوران بلوغ و بارداری به رشد و تکامل بافت پستان کمک می‌کند.
- تأثیر بر باروری:
- در زنان: سطح طبیعی پرولاکتین برای عملکرد منظم تخمدان‌ها و چرخه‌های قاعدگی ضروری است. افزایش بیش از حد آن می‌تواند منجر به اختلال در تخمک‌گذاری و ناباروری شود.
- در مردان: پرولاکتaminophen تأثیراتی بر تولید اسپرم و عملکرد بیضه‌ها دارد. سطوح بالای آن می‌تواند منجر به کاهش میل جنسی، اختلال نعوظ و ناباروری شود.
- سایر نقش‌ها: تحقیقات نشان داده‌اند که پرولاکتین ممکن است در تنظیم سیستم ایمنی، متابولیسم و حتی برخی جنبه‌های رفتاری و احساسی نیز نقش داشته باشد.
- سایر نقش‌ها: تحقیقات نشان داده‌اند که پرولاکتین ممکن است در تنظیم سیستم ایمنی، متابولیسم و حتی برخی جنبه‌های رفتاری و احساسی نیز نقش داشته باشد.
چه زمانی آزمایش پرولاکتین تجویز می‌شود؟
پزشک ممکن است در شرایط زیر، اندازه‌گیری سطح پرولاکتین خون را توصیه کند:
در زنان:
- اختلالات قاعدگی (مانند پریودهای نامنظم، قطع پریود یا آمنوره)
- ترشح شیر از پستان‌ها بدون بارداری یا شیردهی (گالاکتوره)
- ناباروری
- کاهش میل جنسی
- خشکی واژن
- سردردهای بدون دلیل مشخص یا مشکلات بینایی (که می‌تواند نشانه تومور هیپوفیز باشد)
در مردان:
- کاهش میل جنسی
- اختلال نعوظ
- ناباروری
- بزرگ شدن سینه‌ها (ژنیکوماستی)
- ترشح شیر از پستان‌ها (نادر)
- سردردهای بدون دلیل مشخص یا مشکلات بینایی
- شک به وجود تومور در غده هیپوفیز (مانند پرولاکتینوما، که تومور خوش‌خیم تولیدکننده پرولاکتین است).
- پیگیری درمان بیماری‌هایی که باعث افزایش پرولاکتین شده‌اند.
سطح طبیعی پرولاکتین چقدر است؟
میزان طبیعی پرولاکتین در خون بسته به جنس، سن، بارداری، شیردهی و حتی زمان نمونه‌گیری (معمولاً صبح‌ها سطح آن بالاتر است) متفاوت است. هر آزمایشگاه نیز ممکن است محدوده مرجع (Reference Range) خاص خود را داشته باشد. بنابراین، تفسیر نتیجه آزمایش حتماً باید توسط پزشک و با در نظر گرفتن شرایط فردی انجام شود.
دلایل افزایش پرولاکتین (هایپرپرولاکتینمی):
افزایش سطح پرولاکتین می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد:- دلایل فیزیولوژیک (طبیعی):
- بارداری و شیردهی
- تحریک نوک پستان
- استرس (فیزیکی یا روحی)
- خواب
- فعالیت بدنی شدید
- پرولاکتینوما: شایع‌ترین علت پاتولوژیک افزایش پرولاکتین، وجود تومور خوش‌خیم در غده هیپوفیز است که پرولاکتین اضافی تولید می‌کند.
- مصرف برخی داروها: داروهایی مانند برخی داروهای ضد افسردگی، ضد روان‌پریشی، داروهای فشار خون (مانند متیل‌دوپا)، مسکن‌های اپیوئیدی و داروهای ضد تهوع.
- کم‌کاری تیروئید (هیپوتیروئیدی): می‌تواند منجر به افزایش تولید پرولاکتین شود.
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): گاهی با افزایش خفیف پرولاکتین همراه است.
- بیماری‌های کلیوی یا کبدی مزمن: به دلیل اختلال در دفع پرولاکتین از بدن.
- آسیب یا ضربه به قفسه سینه: مانند جراحی، زونا یا سوختگی.
- بیماری‌های هیپوتالاموس: (بخشی از مغز که هیپوفیز را کنترل می‌کند).
علائم افزایش پرولاکتین:
علائم بسته به جنسیت و شدت افزایش پرولاکتین متفاوت است و بسیاری از آن‌ها در بخش “چه زمانی آزمایش پرولاکتین تجویز می‌شود؟” ذکر شد.
دلایل کاهش پرولاکتین (هیپوپرولاکتینمی):
کاهش سطح پرولاکتین بسیار نادرتر از افزایش آن است و معمولاً نشان‌دهنده مشکل جدی‌تری در عملکرد غده هیپوفیز است، مانند:
- کم‌کاری غده هیپوفیز (هیپوفیزیسم): که می‌تواند ناشی از تومور، جراحی، پرتودرمانی یا آسیب به غده هیپوفیز باشد.
- سندرم شیهان: آسیب به غده هیپوفیز به دلیل خونریزی شدید حین یا پس از زایمان.
- مصرف برخی داروها: مانند آگونیست‌های دوپامین (که برای درمان پرولاکتین بالا استفاده می‌شوند) در دوزهای بسیار بالا.
علائم کاهش پرولاکتین:
اصلی‌ترین علامت، ناتوانی در تولید شیر کافی پس از زایمان است.
تشخیص و درمان اختلالات پرولاکتین:
تشخیص معمولاً با آزمایش خون ساده برای اندازه‌گیری سطح پرولاکتین انجام می‌شود. در صورت بالا بودن سطح آن، پزشک ممکن است آزمایش‌های تکمیلی دیگری مانند بررسی عملکرد تیروئید، تست‌های تصویربرداری از مغز (MRI) برای بررسی غده هیپوفیز و بررسی سایر هورمون‌ها را درخواست کند.
درمان بستگی به علت زمینه‌ای افزایش یا کاهش پرولاکتین دارد:
- برای پرولاکتین بالا:
- دارو درمانی: اغلب با داروهایی مانند آگونیست‌های دوپامین (مثل کابرگولین یا بروموکریپتین) که تولید پرولاکتین را کاهش داده و اندازه تومور پرولاکتینوما را کوچک می‌کنند، قابل کنترل است.
- جراحی: در مواردی که تومور بزرگ است، به دارو پاسخ نمی‌دهد یا باعث مشکلات بینایی شده است.
- پرتودرمانی: در موارد نادر که دارو و جراحی مؤثر نیستند. * درمان بیماری زمینه‌ای: مانند درمان کم‌کاری تیروئید یا قطع داروی مسبب.
- برای پرولاکتین پایین: درمان معمولاً بر رفع علت زمینه‌ای کم‌کاری هیپوفیز متمرکز است.
نکته پایانی
پرولاکتین هورمونی با عملکردهای پیچیده و حیاتی در بدن است. هرگونه تغییر غیرطبیعی در سطح آن می‌تواند نشانه‌ای از یک وضعیت پزشکی باشد که نیاز به بررسی و درمان دارد. اگر علائمی دارید که شما را نگران کرده است، حتماً با پزشک خود مشورت کنید. آزمایشگاه ما با ارائه خدمات دقیق و به‌روز، آماده کمک به شما و پزشکتان در تشخیص و پایش وضعیت سلامتی شماست.
سوالات متداول درباره پرولاکتین
در این بخش به برخی از سوالات رایجی که ممکن است در مورد هورمون پرولاکتین داشته باشید، پاسخ میدهیم:
خیر، پرولاکتین هم در بدن زنان و هم در بدن مردان تولید می‌شود، اگرچه نقش‌های اصلی و شناختهشدهتر آن در زنان (مانند شیردهی) است. در مردان نیز بر عملکردهایی مانند تولید اسپرم و میل جنسی تأثیرگذار است.
لزوماً خیر. افزایش خفیف پرولاکتین می‌تواند دلایل فیزیولوژیک و موقتی مانند استرس، خواب، فعالیت بدنی شدید، یا تحریک نوک پستان داشته باشد. با این حال، افزایش مداوم و قابل توجه پرولاکتین نیاز به بررسی پزشکی دارد تا علت آن مشخص شود، که می‌تواند شامل مواردی مانند تومور هیپوفیز (پرولاکتینوما)، کم‌کاری تیروئید یا عوارض جانبی برخی داروها باشد.
بله، برخی داروها از جمله دستهای از داروهای ضد افسردگی، ضد روان‌پریشی، داروهای فشار خون خاص، و مسکن‌های اپیوئیدی میتوانند سطح پرولاکتین را بالا ببرند. اگر نگران این موضوع هستید، حتماً با پزشک خود مشورت کنید و هیچ دارویی را بدون نظر پزشک قطع یا تغییر ندهید.
بله، استرس (هم فیزیکی و هم روحی) یکی از عواملی است که می‌تواند به طور موقت باعث افزایش سطح پرولاکتین در خون شود.
آزمایش پرولاکتین از طریق نمونه‌گیری خون انجام می‌شود. معمولاً توصیه می‌شود که نمونه‌گیری در صبح و پس از حداقل ۲-۳ ساعت بیداری انجام شود، زیرا سطح پرولاکتین در طول شب و اوایل صبح بالاتر است. همچنین ممکن است از شما خواسته شود از فعالیتهای شدید بدنی و تحریک پستان قبل از آزمایش خودداری کنید. بهتر است در مورد شرایط خاص آمادگی برای آزمایش با پزشک یا آزمایشگاه مشورت کنید.
بله، در بسیاری از موارد پرولاکتین بالا با موفقیت قابل درمان است. درمان بستگی به علت زمینه‌ای آن دارد و می‌تواند شامل دارو درمانی (شایع‌ترین روش)، جراحی (در صورت وجود تومورهای بزرگ یا مقاوم به دارو)، یا پرتودرمانی باشد.
