آزمایش خون یکی از رایج‌ترین ابزارهای تشخیصی در علم پزشکی است. تفسیر صحیح برگه آزمایش به بیماران کمک می‌کند تا دید بهتری نسبت به وضعیت سلامت خود داشته باشند. در این مقاله، به‌صورت مرحله‌به‌مرحله با مفاهیم اصلی در برگه‌های آزمایش آشنا می‌شوید.
چرا تفسیر آزمایش اهمیت دارد؟
آگاهی از مقادیر نرمال آزمایش خون به شما این امکان را می‌دهد تا پیش از بروز علائم بیماری، مشکلات احتمالی را شناسایی کرده و برای درمان آن‌ها اقدام نمایید. در بسیاری از موارد، مقادیر غیرعادی در نتایج آزمایش ممکن است نشانه‌ای از بیماری‌هایی مانند کم‌خونی، عفونت، یا اختلالات کبدی و کلیوی باشد.
چگونه می‌توانیم جواب آزمایش خود را تفسیر کنیم؟
برای تفسیر دقیق جواب آزمایش خود، باید مقادیر به‌دست‌آمده را با محدوده نرمال (Normal Range) مقایسه کنید. توجه داشته باشید که این بازه‌ها بسته به سن، جنسیت و شرایط فیزیولوژیک میتواند متفاوت باشد.
در صورتی که یکی از فاکتورها خارج از محدوده نرمال باشد، بهتر است به پزشک مراجعه کنید تا براساس علائم بالینی و سوابق پزشکی، تحلیل دقیقی ارائه دهد.
بخش هماتولوژی (Hematology)
تعریف: سلول‌های دفاعی بدن که با عفونت‌ها و عوامل خارجی مبارزه می‌کنند.
محدوده نرمال: 4,500 – 11,000 /μL
افزایش: عفونت باکتریایی، التهاب، لوسمی
کاهش: نقص ایمنی، داروهای سرکوب‌گر، ویروس‌ها
تعریف: سلول‌هایی که اکسیژن را از ریه‌ها به بافت‌ها منتقل می‌کنند.
محدوده نرمال: مردان: 4.7–6.1 | زنان: 4.2–5.4 میلیون/μL
افزایش: پلی‌سیتمی، ارتفاع بالا، دهیدراتاسیون
کاهش: کم‌خونی، خونریزی، سوءتغذیه
تعریف: پروتئینی در گلبول قرمز که اکسیژن را حمل می‌کند.
محدوده نرمال: مردان: 13.8–17.2 | زنان: 12.1–15.1 g/dL
افزایش: سیگار، دهیدراتاسیون، بیماری‌های ریوی
کاهش: کم‌خونی، خونریزی، بیماری مزمن
تعریف: درصد حجم گلبول‌های قرمز در کل خون.
محدوده نرمال: مردان: 40–52٪ | زنان: 36–48٪
افزایش: دهیدراتاسیون، پلی‌سیتمی
کاهش: کم‌خونی، خونریزی
تعریف: سلول‌هایی که در انعقاد خون نقش دارند.
محدوده نرمال: 150,000–450,000 /μL
افزایش: التهاب، عفونت، سرطان
کاهش: ترومبوسیتوپنی، دارو، عفونت ویروسی
تعریف: اندازه متوسط گلبول‌های قرمز
محدوده نرمال: 80–100 fL
افزایش: کم‌خونی مگالوبلاستیک (B12 یا فولیک اسید)
کاهش: فقر آهن، تالاسمی
تعریف: میزان هموگلوبین در هر گلبول قرمز
محدوده نرمال: 27–33 pg
افزایش: کم‌خونی مگالوبلاستیک
کاهش: کم‌خونی فقر آهن
تعریف: میزان غلظت هموگلوبین در حجم گلبول
محدوده نرمال: 32–36 g/dL
کاهش: کم‌خونی هیپوکرومیک (فقر آهن)
تعریف: درصد هر نوع گلبول سفید: نوتروفیل، لنفوسیت، مونوسیت، ائوزینوفیل، بازوفیل
کاربرد: افتراق نوع عفونت یا التهاب
نمونه: نوتروفیل ↑: عفونت باکتریایی | لنفوسیت ↑: ویروسی | ائوزینوفیل ↑: آلرژی یا انگل
تعریف: سلول‌های قرمز نابالغ که فعالیت مغز استخوان را نشان می‌دهند.
محدوده نرمال: 0.5–1.5٪
افزایش: کم‌خونی همراه با خون‌سازی فعال
کاهش: نارسایی مغز استخوان
بخش بیوشیمی خون (Blood Biochemistry)
تعریف: گلوکز منبع اصلی انرژی سلول‌ها بوده و تغییر سطح آن در خون نشانه‌ای از دیابت یا اختلالات متابولیک است.
محدوده نرمال: ناشتا: 70–99 mg/dL | 2 ساعت پس از غذا: زیر 140 mg/dL
افزایش: دیابت، استرس، تیروئید پرکار
کاهش: هیپوگلیسمی، انسولین بالا، گرسنگی طولانی
تعریف: حاصل متابولیسم پروتئین در کبد و شاخصی برای عملکرد کلیه.
محدوده نرمال: 7–20 mg/dL
افزایش: نارسایی کلیه، دهیدراتاسیون، خونریزی گوارشی
کاهش: بیماری کبدی شدید، سوءتغذیه
تعریف: حاصل متابولیسم عضلات که از طریق کلیه‌ها دفع می‌شود.
محدوده نرمال: مردان: 0.74–1.35 | زنان: 0.59–1.04 mg/dL
افزایش: نارسایی کلیوی، دهیدراتاسیون، آسیب عضلانی
کاهش: کاهش توده عضلانی، بیماری کبدی
تعریف: آنزیمی که عمدتاً در کبد یافت می‌شود و افزایش آن نشان‌دهنده آسیب سلول‌های کبدی است.
محدوده نرمال: 7–56 U/L
افزایش: هپاتیت، بیماری کبد چرب، داروهای سمی برای کبد
کاهش: نادر و معمولاً بی‌اهمیت
تعریف: آنزیمی که در کبد، قلب و عضلات وجود دارد و افزایش آن با آسیب سلولی همراه است.
محدوده نرمال: 10–40 U/L
افزایش: آسیب کبدی، حمله قلبی، میوزیت
کاهش: نادر
تعریف: آنزیمی مرتبط با کبد، استخوان و مجاری صفراوی
محدوده نرمال: 44–147 U/L
افزایش: بیماری کبدی انسدادی، بیماری استخوان، رشد طبیعی در کودکان
کاهش: کمبود روی، سوءتغذیه
تعریف: محصول نهایی متابولیسم پورین‌ها در بدن.
محدوده نرمال: مردان: 3.4–7.0 | زنان: 2.4–6.0 mg/dL
افزایش: نقرس، نارسایی کلیه، رژیم پرپروتئین
کاهش: بیماری کبد، سندرم SIADH
تعریف: محصول نهایی تجزیه هموگلوبین که در کبد پردازش می‌شود.
محدوده نرمال: کل: 0.1–1.2 mg/dL | مستقیم: < 0.3 mg/dL
افزایش: زردی، بیماری کبدی، انسداد صفراوی، کم‌خونی همولیتیک
کاهش: نادر و بدون اهمیت بالینی قابل توجه
تعریف: الکترولیتی کلیدی در تعادل مایعات و عملکرد عصبی.
محدوده نرمال: 135–145 mEq/L
افزایش: دهیدراتاسیون، دیابت بی‌مزه
کاهش: SIADH، نارسایی قلبی، اسهال شدید
تعریف: الکترولیتی حیاتی برای عملکرد قلب و عضله.
محدوده نرمال: 3.5–5.0 mEq/L
افزایش: نارسایی کلیه، داروهای نگه‌دارنده پتاسیم
کاهش: اسهال، استفراغ، داروهای ادرارآور
تعریف: همراه سدیم در حفظ تعادل الکترولیتی و اسید-باز بدن نقش دارد.
محدوده نرمال: 96–106 mEq/L
افزایش: دهیدراتاسیون، اسیدوز متابولیک
کاهش: آلکالوز متابولیک، استفراغ طولانی
تعریف: آنزیمی که در بسیاری از سلول‌ها وجود دارد و در آسیب بافتی افزایش می‌یابد.
محدوده نرمال: 140–280 U/L
افزایش: انفارکتوس میوکارد، همولیز، هپاتیت، برخی سرطان‌ها
کاهش: نادر و معمولاً بی‌اهمیت بالینی
بخش هورمون‌ها (Hormones)
تعریف: هورمونی از هیپوفیز که عملکرد تیروئید را تنظیم می‌کند.
محدوده نرمال: 0.4–4.0 mIU/L
افزایش: کم‌کاری تیروئید اولیه
کاهش: پرکاری تیروئید، نقص هیپوفیز
تعریف: یکی از هورمون‌های تیروئید با نقش در تنظیم سوخت و ساز بدن.
محدوده نرمال: 2.3–4.2 pg/mL
افزایش: پرکاری تیروئید
کاهش: کم‌کاری تیروئید، بیماری‌های مزمن
تعریف: هورمون اصلی تیروئید که در متابولیسم سلولی نقش دارد.
محدوده نرمال: 0.8–1.8 ng/dL
افزایش: پرکاری تیروئید
کاهش: کم‌کاری تیروئید
تعریف: از هیپوفیز ترشح می‌شود و در تنظیم تولید شیر نقش دارد.
محدوده نرمال: مردان: 2–18 ng/mL | زنان: 2–29 ng/mL
افزایش: پرولاکتینوما، استرس، اختلالات تیروئیدی
کاهش: نادر، گاهی در آسیب غده هیپوفیز
تعریف: هورمونی که توسط جفت در دوران بارداری تولید می‌شود.
مقدار نرمال: در افراد غیرباردار: < 5 mIU/mL
افزایش: بارداری، تومورهای جفتی، برخی سرطان‌ها
کاهش در بارداری: خطر سقط یا حاملگی خارج رحمی
تعریف: از هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود و در تخمک‌گذاری و اسپرم‌سازی نقش دارد.
محدوده نرمال: بسته به فاز سیکل قاعدگی متفاوت است (مثلاً فاز فولیکولار: 3–10 IU/L)
افزایش: یائسگی، نارسایی تخمدان، سندرم کلاین‌فلتر
کاهش: نقص هیپوفیز یا هیپوتالاموس
تعریف: محرک تخمک‌گذاری در زنان و تولید تستوسترون در مردان.
محدوده نرمال: فاز فولیکولار: 2–15 IU/L | بعد تخمک‌گذاری تا 50 IU/L
افزایش: یائسگی، PCOS، نارسایی گناد
کاهش: اختلال محور هیپوفیز–هیپوتالاموس
تعریف: مهم‌ترین استروژن بدن که توسط تخمدان‌ها تولید می‌شود.
محدوده نرمال: بسته به فاز سیکل؛ فاز فولیکولار: 30–120 pg/mL
افزایش: تومور تخمدان، تحریک بیش‌ازحد تخمدان، بارداری
کاهش: یائسگی، نارسایی تخمدان، اختلال تغذیه‌ای
تعریف: هورمون اصلی مردانه، نقش در رشد عضلانی، صفات ثانویه جنسی و میل جنسی.
محدوده نرمال: مردان: 300–1000 ng/dL | زنان: 15–70 ng/dL
افزایش: تومور آدرنال، PCOS در زنان
کاهش: هیپوگنادیسم، اختلال هیپوفیز
تعریف: هورمون استرس از غده آدرنال، با ریتم روزانه و نقش حیاتی در متابولیسم.
محدوده نرمال: صبح: 6–23 µg/dL | عصر: <10 µg/dL
افزایش: سندرم کوشینگ، استرس مزمن، تومور آدرنال
کاهش: بیماری آدیسون، نارسایی آدرنال
تعریف: آندروژن ضعیف آدرنال که در تشخیص اختلالات جنسی و تومور آدرنال کاربرد دارد.
محدوده نرمال: مردان: 80–560 µg/dL | زنان: 35–430 µg/dL
افزایش: PCOS، تومورهای آدرنال، هیپرپلازی مادرزادی آدرنال
کاهش: بیماری آدیسون، پیری طبیعی
بخش بیوشیمی ادرار (Urine Biochemistry)
تعریف: میزان اسیدی یا قلیایی بودن ادرار.
محدوده نرمال: 4.5–8.0
اسیدی شدن: رژیم پروتئینی بالا، کتواسیدوز، اسهال مزمن
قلیایی شدن: عفونت ادراری، رژیم گیاه‌خواری، استفراغ مزمن
تعریف: غلظت ذرات حل‌شده در ادرار که نشان‌دهنده توانایی تغلیظ کلیه‌هاست.
محدوده نرمال: 1.005–1.030
افزایش: دهیدراتاسیون، دیابت شیرین
کاهش: نارسایی کلیه، مصرف زیاد مایعات
تعریف: وجود پروتئین در ادرار نشان‌دهنده آسیب گلومرولی یا افزایش نفوذپذیری کلیه است.
مقدار نرمال: منفی یا trace
افزایش: نفروپاتی دیابتی، گلومرولونفریت، فشار خون بالا
تعریف: وجود گلوکز در ادرار نشان‌دهنده عبور آستانه کلیوی گلوکز (مانند دیابت) است.
مقدار نرمال: منفی
افزایش: دیابت، استرس شدید، سندرم کوشینگ
تعریف: نشان‌دهنده سوخت چربی به‌جای قند در متابولیسم است.
مقدار نرمال: منفی
افزایش: دیابت کنترل‌نشده، گرسنگی، رژیم کم‌کربوهیدرات
تعریف: میتواند نشانه التهاب، سنگ کلیه یا عفونت مجاری ادراری باشد.
مقدار نرمال: منفی
افزایش: هماتوری، ترومای کلیوی، پیلونفریت
تعریف: برخی باکتری‌های گرم‌منفی مانند E. coli نیترات ادرار را به نیتریت تبدیل می‌کنند.
مقدار نرمال: منفی
مثبت شدن: نشان‌دهنده عفونت باکتریایی مجاری ادراری (UTI)
تعریف: آنزیمی از گلبول‌های سفید، نشانگر حضور لکوسیت (WBC) در ادرار است.
مقدار نرمال: منفی
مثبت شدن: نشانه التهاب یا عفونت در دستگاه ادراری
تعریف: حضور بیلی‌روبین کونژوگه در ادرار نشان‌دهنده بیماری کبد یا انسداد مجاری صفراوی است.
مقدار نرمال: منفی
افزایش: هپاتیت، سیروز، انسداد صفراوی
تعریف: متابولیت بیلی‌روبین که در روده تشکیل شده و بخشی از آن وارد ادرار می‌شود.
محدوده نرمال: کم (0.2–1.0 mg/dL)
افزایش: همولیز، بیماری‌های کبدی
کاهش یا عدم وجود: انسداد کامل مجاری صفراوی
بخش سرولوژی (Serology)
تعریف: پروتئینی است که در پاسخ به التهاب در کبد ساخته می‌شود.
محدوده نرمال: کمتر از 5 mg/L
افزایش: عفونت‌های باکتریایی، التهاب مزمن، بیماری‌های خودایمنی
تعریف: آنتی‌بادی علیه Fc ایمونوگلوبولین G (IgG)، مرتبط با بیماری‌های خودایمنی.
مقدار نرمال: کمتر از 14 IU/mL
افزایش: آرتریت روماتوئید، لوپوس، سیروز، عفونت‌های مزمن
تعریف: آنتی‌بادی‌هایی که علیه ساختارهای هسته سلول فعال می‌شوند؛ شاخص بیماری‌های خودایمنی.
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: لوپوس، اسکلرودرمی، سندرم شوگرن، پلی‌میاستیت
تعریف: نشانگر ایمنی به هپاتیت B پس از واکسیناسیون یا عفونت قبلی.
مقدار نرمال: مثبت ≥10 mIU/mL
مثبت شدن: مصونیت فعال یا گذشته از عفونت هپاتیت B
تعریف: نشان‌دهنده عفونت فعال با ویروس هپاتیت B است.
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: عفونت حاد یا مزمن هپاتیت B
تعریف: بررسی وجود سابقه یا فعلیت عفونت با ویروس هپاتیت C.
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: عفونت قبلی یا فعال با HCV؛ برای تمایز نیاز به PCR دارد.
تعریف: بررسی وجود ویروس HIV از طریق شناسایی آنتی‌ژن p24 و آنتی‌بادی‌های HIV-1/2.
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: نشان‌دهنده تماس یا عفونت فعال؛ نیاز به تأیید با آزمایشات تکمیلی مانند Western blot یا PCR
تعریف: آزمایش غیر ترپونمی برای شناسایی عفونت سفلیس (سیفلیس).
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: عفونت سفلیس فعال یا گذشته؛ نیاز به تأیید با تست‌های اختصاصی‌تر (TPHA)
تعریف: آنتی‌بادی اختصاصی برای تشخیص لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE).
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: بسیار اختصاصی برای SLE، مخصوصاً در درگیری کلیوی
تعریف: آنتی‌بادی با حساسیت و ویژگی بالا برای تشخیص آرتریت روماتوئید.
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: آرتریت روماتوئید؛ در پیش‌بینی شدت و تخریب مفصلی مفید است
تعریف: آنتی‌بادی علیه گرانول‌های نوتروفیل؛ در تشخیص واسکولیت‌های سیستمیک استفاده می‌شود.
نتیجه نرمال: منفی
مثبت شدن: گرانولوماتوز وگنر (Wegener)، پلی‌آرتریت ندوزا، واسکولیت مرتبط با MPO
بخش HPLC
کاربرد: پایش میانگین قند خون در ۲ تا ۳ ماه گذشته
محدوده نرمال: کمتر از 5.7٪
پیش‌دیابت: 5.7–6.4٪
دیابت: 6.5٪ یا بیشتر
نکته: در کم‌خونی یا تالاسمی امکان خطا وجود دارد.
کاربرد: شناسایی انواع هموگلوبین غیرطبیعی مانند HbS، HbC، HbE
تفسیر:
- HbA2 > 3.5٪ → احتمال تالاسمی مینور
- HbF > 2٪ → احتمال تالاسمی ماژور یا سایر هموگلوبینوپاتی‌ها
- وجود HbS → کم‌خونی داسی شکل
کاربرد: بررسی سطح داروهایی مانند فنی‌توئین، کاربامازپین، والپروات
تفسیر: سطح دارو باید در محدوده درمانی باشد؛ مقادیر خارج از این محدوده ممکن است نیاز به تغییر دوز داشته باشد.
کاربرد: بررسی سطح ویتامین D (25-OH-D) برای تشخیص کمبود یا مسمومیت
محدوده نرمال: 30–100 ng/mL
کمبود: کمتر از 20 ng/mL
مسمومیت: بالاتر از 150 ng/mL
نکته: مصرف بیش از حد مکمل میتواند منجر به مسمومیت شود.
نکته پایانی
خواندن و تفسیر برگه آزمایش خون میتواند دیدگاه اولیه‌ای از وضعیت سلامت فرد ارائه دهد. با این حال، برای نتیجه‌گیری دقیق و تشخیص نهایی، همیشه باید با پزشک مشورت کرد. اگر سوالی در مورد نتیجه آزمایش دارید، از پرسیدن آن از پزشک یا آزمایشگاه نترسید.
منابع علمی
- UpToDate, Wolters Kluwer. Thyroid Function Tests, Hormonal Evaluation. 2024.
- Mayo Clinic Laboratories. Reference Values for Biochemistry and Hematology. Updated 2023.
- LabTestsOnline.org, American Association for Clinical Chemistry. Serology, Blood Chemistry, Urinalysis. Accessed 2024.
- Medscape. Rheumatology and Endocrinology Practice Guidelines. Last reviewed 2024.
- NIH: National Institutes of Health – Clinical Laboratory Values and Interpretation.
این منابع جهت تضمین دقت علمی و بالینی محتوای ارائه‌شده در این مقاله استفاده شده‌اند.
سوالات متداول درباره تفسیر آزمایش خون
در این بخش به پرسشهای رایج درباره تفسیر نتایج آزمایش خون پاسخ دادهایم تا به درک بهتر برگه آزمایش و نتایج آن کمک کنیم.
خیر، همیشه خارج بودن نتایج از محدوده مرجع به معنی بیماری نیست. عوامل زیادی مانند سن، جنسیت، شرایط فیزیولوژیک و حتی زمان نمونهگیری میتواند نتایج را تحت تأثیر قرار دهد. تفسیر دقیق باید توسط پزشک انجام شود.
محدوده نرمال آزمایشها بر اساس جمعیت آماری تعیین شده و هر فرد میتواند در بخشی از این بازه قرار بگیرد. علاوه بر این، تفاوتهای ژنتیکی، تغذیه، سبک زندگی و حتی زمان آزمایش در نتایج موثر است.
بعضی آزمایشها مانند قند خون یا چربی خون تحت تاثیر مصرف غذا قرار میگیرند و برای دقت بیشتر نتایج، باید ناشتا انجام شوند.
بله، برخی داروها میتوانند نتایج آزمایش را تغییر دهند. بهتر است پیش از آزمایش، پزشک و آزمایشگاه را از داروهای مصرفی خود مطلع کنید.
ابتدا نگران نشوید. بسیاری از نتایج غیرطبیعی نیاز به تکرار یا بررسی بیشتر دارند. حتماً با پزشک خود مشورت کنید تا با توجه به شرح حال و شرایط بالینی، تصمیم مناسب گرفته شود.
مطالعه محدودههای مرجع و آشنایی با برخی اصطلاحات آزمایشگاهی مفید است، اما تفسیر نهایی نتایج باید توسط پزشک انجام شود، زیرا ارتباط علائم، سوابق و نتایج آزمایشها بسیار اهمیت دارد.
